120. rocznica urodzin Jana Zachwatowicza

Architektura i zabytki  4 marca 2020

120 lat temu, 4 marca 1900 roku, w Gatczynie koło Petersburga urodził się Jan Zachwatowicz, jeden z najbardziej zasłużonych warszawskich architektów XX wieku.

120. rocznica urodzin Jana Zachwatowicza

Swoją edukację zaczął jeszcze w Rosji, gdzie ukończył petersburski Instytut Inżynierów Cywilnych. Po I wojnie światowej przeniósł się do Warszawy – tu nostryfikował swój dyplom i został asystentem przy Katedrze Rysunku Odręcznego prof. Zygmunta Kamińskiego na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej (WAPW). Od 1930 pracował jako asystent, później adiunkt w Zakładzie Architektury Polskiej WAPW, założonym przez prof. Oskara Sosnowskiego. W 1939, po śmierci Sosnowskiego, Zachwatowicz przejął jego stanowisko kierownika Zakładu. To właśnie pracownicy Zakładu Architektury Polskiej, wraz ze studentami wykonali w latach 30. XX wieku inwentaryzacje warszawskiego Starego Miasta, które pozwoliły na jego późniejszą powojenną odbudowę. Jednak Zachwatowicz już przed wojną rozpoczął prace nad przywracaniem blasku tej zaniedbanej wówczas dzielnicy. Doprowadził między innymi do osłonięcia fragmentu murów staromiejskich w rejonie Barbakanu. W czasie II wojny światowej prowadził tajne nauczanie architektury, a po upadku powstania warszawskiego uczestniczył w akcji ewakuacji zbiorów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz innych zbiorów warszawskich.

Po wojnie otrzymał tytuł profesora, a także został generalnym konserwatorem zabytków. Po powołaniu Biura Odbudowy Stolicy został także kierownikiem Wydziału Architektury Zabytkowej. To właśnie ten wydział odpowiadał za inwentaryzację zniszczeń i przygotowanie projektów odbudowy zabytkowych części Warszawy, przede wszystkim Starego i Nowego Miasta, a także Traktu Królewskiego. Jan Zachwatowicz chciał także, by jako dzielnice zabytkowe potraktować również rejon pl. Bankowego, pl. Żelaznej Bramy i zachodniej części Osi Saskiej, a także rejon pl. Grzybowskiego. Niestety jego zamierzenia w tym zakresie nie zostały zrealizowane. Początkowo nie udało się także odbudować Zamku Królewskiego i Zamku Ujazdowskiego. Na realizację tych planów zdecydowano się dopiero w latach 70. XX wieku.

Wprowadzone przez Zachwatowicza podejście do rekonstrukcji zabytków budziło na początku bardzo duże kontrowersje nie tylko w Polsce, ale także w międzynarodowym środowisku konserwatorów. Mimo to Zachwatowicz uważał, że II wojna światowa była wyjątkowym wydarzeniem, a zniszczenia, których doświadczyła Warszawa, ale także inne obiekty polskiego dziedzictwa kulturowego nie były po prostu skutkami wojny, ale efektem celowego „kulturobójstwa” i dlatego ich wyjątkowe potraktowanie i podniesienie z ruin jest tak ważne jako demonstracja przeciwstawienia się tej postawie hitlerowców. Z czasem Zachwatowicz zyskał międzynarodowe uznanie, między innymi wygrywając konkurs na symbol obiektów zabytkowych, używany dziś na całym świecie. Dokonania prof. Jana Zachwatowicza, a także innych architektów i ekspertów pracujących przy odbudowie zostały także docenione przez UNESCO, które 2 września 1980 roku wpisało warszawskie Stare Miasto na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego.

Doświadczenie Warszawy i dziedzictwo tych, którzy wskrzeszali ją z ruin, to jednak nie tylko przeszłość. Dziś Warszawa jest inspiracją dla miast, które 70 lat temu postępowały zgodnie z ówczesnymi standardami konserwatorskimi i zostały przez to pozbawione swojego dziedzictwa. W 2018 przedstawiciele UNESCO, ICOMOS, ICCROM, UNISDR, Banku Światowego oraz Global Alliance for Urban Crises zgromadzeni w Warszawie na konferencji „The challenges of World Heritage recovery. International conference on reconstruction” przyjęli bazującą na polskich doświadczeniach „Rekomendację Warszawską” dotyczącą rekonstrukcji historycznych miast zniszczonych przez konflikty zbrojne lub klęski naturalne. Przykład ten pokazuje, jak ważna nie tylko dla Warszawy, ale także dla całego świata była postawa osób takich jak prof. Jan Zachwatowicz.

— Leszek Wiśniewski

Udostępnij