W tych poszukiwaniach pomaga książka Despiny Stratigakos “Gdzie są architektki”, wydana w 2019 roku przez Centrum Architektury. Pozycja ma niewielką objętość, ale stanowi zwięzłe kompendium z zakresu nierówności płci w dziedzinie architektury. 

Autorka bazuje na materiale, który zgromadziła w trakcie badań na temat równouprawnienia w profesji architektury w zachodnich krajach – przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Przywołuje także statystyki dotyczące liczby kobiet na studiach architektonicznych, oraz zestawia je z ich późniejszą aktywnością zawodową. Wnioski? Zauważa, że pomimo coraz większej  ilości absolwentek wydziałów architektury, te same liczby nie przekładają się na dalszą ścieżkę kariery.

Powody? Przede wszystkim różnice wynikające z cech płci i ich kulturowego postrzegania. Kobietom o wiele trudniej jest osiągnąć satysfakcję z pełnienia zawodu architekta i zdobycia uznania w środowisku, ponieważ w dalszym ciągu są traktowane jako istoty słabsze. W konsekwencji nie tylko mniej zarabiają, o wiele rzadziej zdobywają nagrody architektoniczne, ale też stają się ofiarami stereotypów. Jednym z nich jest przypisywanie kobiety sferze domowej – związanej z codziennymi praktykami, jak gotowanie i sprzątanie, zaś zawodowo – urządzanie. Kobiety w architekturze mają zajmować się projektowaniem wnętrz lub otoczenia – krajobrazu. Despina Stratigakos na pytanie: ,,gdzie są architektki?” otrzymuje bezwzględną odpowiedź: ,,w domu, zajmują się dziećmi”.

fot. Centrum Architektury

Autorka, jako dodatkowy argument porusza kwestię nagród architektonicznych. Wspomina  Zahę Hadid – brytyjską architektkę, która w 2004 roku jako pierwsza kobieta zdobyła najważniejszą architektoniczną nagrodą Pritzkera. Stratigakos, przywołuje wywiady i wypowiedzi dziennikarzy, którzy po fakcie uhonorowania Hadid, na siłę próbowali zdefiniować ją za pomocą męskich wzorców np. ,,herod-baby”.  Nagroda Pritzkera, od początku swojego istnienia, czyli 1979 roku,  została przyznana tylko trzem innym kobietom – Farell Yvonne, Shelley McNamirze i Kazuyo Sejima. 

Ale jak książka przekłada się na polski grunt? Może się wydawać, że sytuacja architektek ma się u nas nieco lepiej. Według statystyk GUS i ostatniego raportu ,,Kobiety na politechnikach”, na uczelniach technicznych liczba studentek wynosi 36%  i jest to stabilny odsetek, który stale wzrasta. W 2018 roku, w  województwie Mazowieckim, na kierunkach technicznych i przemysłowych, liczba studentów wynosiła 64 639, w tym 27 585 kobiet. Raport pokazuje, że najbardziej sfeminizowane kierunki to: biotechnologia, architektura, technologia chemiczna, architektura wnętrz, architektura krajobrazu. 

Te same statystyki pokazują nam jednak, że już tylko 32% kobiet kontynuuje edukację na studiach doktoranckich Politechniki Warszawskiej.  Chociaż więcej kobiet studiuje, to o wiele mniej z nich robi karierę akademicką – zwłaszcza na uczelniach technicznych. Na polskich uczelniach pracuje 48% kobiet doktorów nauk, 36% kobiet doktorów habilitowanych oraz 22% kobiet profesorów. Natomiast na uczelniach technicznych przeważają mężczyźni – 86% profesorów, 74% doktorów habilitowanych i 67% doktorów wśród kadry naukowej.

Czy zatem w Polsce także możemy mówić o architektonicznym ,,męskim klubie”? Na pewno możemy wyobrazić sobie, jak wyglądałyby miasta projektowane przez kobiety. Sussana Rustkin, w artykule opublikowanym na łamach The Guardian: “If women built cities what would our urban landscape look like”. Przywołuje głosy architektek – co je irytuje w ich zawodzie, z jakimi zachowaniami muszą się mierzyć ze strony kolegów po fachu, o tym jak są lekceważone ze względu na płeć. Odpowiada na pytanie,  dlaczego to właśnie kobiety potrafią zaprojektować bardziej przyjazne i egalitarne przestrzenie. Wspominana przez autorkę Wendy Davis – jedna z założycielek Women’s Design Service – architektonicznej grupy feministycznej, opisuje swoje zetknięcie na studiach z myślą ojca modernizmu i współczesnych miast – Le Corbusiera i  jego modulora – narzędzia do wyznaczania ludzkiej skali. Davis zauważyła, że modulor miał ,,sześć stóp wzrostu”, nie odpowiadał więc swoją skalą potrzebom kobiet i dzieci. Women’s Design Service jako jedna z pierwszych, udzielała porad w zakresie projektowania bezpiecznych czy przyjaznych rodzinom przestrzeni – przewidujących np.  rampy dla wózków i przewijaki.

Autorka przywołuje argumenty za tym, że to właśnie kobiety są bardziej pragmatyczne. Mają ,,szersze spojrzenie” i są bardziej wrażliwe na potrzeby różnych grup zmarginalizowanych – dzieci, osób starszych i niepełnosprawnych. Według autorki, to właśnie to poczucie marginalizacji zawodowej, może wyostrzyć świadomość tego jak wygląda życie innych grup wykluczonych. 

Co zatem należy zrobić aby doprowadzić do równouprawnienia kobiet w zawodzie architekta? Według Despiny Stratigakos – edukować. Najlepiej od najmłodszych lat. Jako najprostszy sposób autorka proponuje uzupełniać hasła najbardziej demokratycznego źródła wiedzy naszych czasów – Wikipedii.  Autorka pyta, skąd dziewczynki i kobiety mają wiedzieć, że mogą zostać inżynierkami, skoro nie mogą znaleźć dowodów na to, że nie mają przeszkód aby odnaleźć swoją ścieżkę w takich zawodach? Kiedy jak nie teraz możemy sprawić, aby kobiety powróciły na karty historii? Jeśli chcecie się zaangażować, zapoznajcie się z działaniami Kolektywu Kariatyda – inicjatywy, która uzupełnia hasła polskiej Wikipedii, dotyczące m.in. artystek i architektek. 

Mimo wszystko planowanie przestrzeni Warszawy leży w rękach kobiet. Od 2016 roku naczelną architektką stolicy –  dyrektorką Biura Architektury i Planowania Przestrzennego jest Marlena Happach. Jak pisze we wstępie do drugiego numeru ,,Planów Warszawy”, na codzień w pracy dąży do miasta, które będzie zielone, zdrowe i dostępne. Aktualnie jedną z większych inwestycji nadzorowanych przez BAiPP jest Nowe Centrum Warszawy, zwane też ,,uśmiechem warszawy”. Projekt zakłada stworzenie placu Pięciu Rogów placu Centralnego, nasadzania większej ilości roślinności, czy przebudowy Ronda Czterdziestolatka.  Samo określenie wzięło swój początek od duetu architektonicznego Centrala – Małgorzaty Kuncewicz i Simona De Iacobis’a. 

Stery Warszawskiego Oddziału SARP (Stowarzyszenie Architektów Polskich), również dzierży kobieta.  Od 2019 roku, funkcję prezeski pełni Marta Sękulska-Wrońska. Związana z pracownią WXCA, specjalizującą się w projektowaniu obiektów o specjalnym przeznaczeniu – ośrodków kultury, opieki zdrowotnej, czy zespołów mieszkaniowych. Jest współautorką  budynku Europejskiego Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach, za który została nominowana do nagrody Miesa Van Der Rohe. Zdobyła też kilka międzynarodowych nagród za projekty budynków, które sprzyjają innowacyjnym i ekologicznym rozwiązaniom.  W kontekście warszawskim warto również wspomnieć Monikę Wróbel – architektkę i urbanistkę, współzałożycielkę Fundacji Skwer Sportów Miejskich – odpowiedzialną za opracowanie programu rozwoju aktywności fizycznej w stolicy. Dzięki inicjatywie fundacji powstał taras rekreacyjny przy Parku Świętokrzyskim, czy skatepark i siłownia plenerowa pod mostem Świętokrzyskim.

Despina Stratigakos, Centrum Architektury 2019, kanadyjska badaczka i historyczka architektury o greckich korzeniach. Obecnie pracuje na uniwersytecie w Buffalo w stanie Nowy Jork. Zajmuje się tematem różnorodności i równouprawnienia w dziedzinie architektury.

Autorka artykułu: Aleksandra Wasążnik 

Źródła:

Despina Stratigakos, Gdzie są architketki, przeł. Agnieszka Rasmus-Zgorzelska, Centrum Architektury, Warszawa 2019. 

Plany Warszawy, Magazyn Architekta Miasta, (2) 2019/2020.

Susanna Rustin,  If women built cities, what would our urban landscape look like? The Guardian: https://www.theguardian.com/cities/2014/dec/05/if-women-built-cities-what-would-our-urban-landscape-look-like [dostęp: 5.12.2014].

Fundacja Edukacyjna Perspektywy, Raport Kobiety na politechnikach 2018: http://www.dziewczynynapolitechniki.pl/pdfy/Raport_Kobiety_na_politechnikach_2018.pdf 

dane GUS: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/edukacja/edukacja/szkolnictwo-wyzsze-w-roku-akademickim-20182019-wyniki-wstepne,8,6.html